Theo số liệu từ Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN), Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV), đến năm 2024, cả nước có 31 nhà máy nhiệt điện đốt than đang hoạt động, đóng góp đáng kể vào việc cung cấp điện năng cho đất nước. Tuy nhiên, quá trình vận hành cũng tạo ra lượng lớn tro xỉ, và con số này ngày càng gia tăng, gây áp lực lớn lên môi trường (tổng lượng tro, xỉ từ 13,6 triệu tấn vào năm 2019 đã tăng lên hơn 18,07 triệu tấn vào năm 2023).
Thời gian qua, Chính phủ đã tập trung chỉ đạo việc xử lý, sử dụng tro, xỉ, thạch cao phát thải từ các nhà máy nhiệt điện, hóa chất, phân bón làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng và trong công trình xây dựng. Ngày 23/9/2014, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1696/QĐ-TTg về một số giải pháp thực hiện xử lý tro, xỉ, thạch cao của các nhà máy nhiệt điện, nhà máy hóa chất phân bón để làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng; ngày 12/4/2017, phê duyệt Đề án đẩy mạnh xử lý, sử dụng tro, xỉ, thạch cao từ các nhà máy nhiệt điện, hóa chất, phân bón làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng và trong các công trình xây dựng (Quyết định số 452/QĐ-TTg), với mục tiêu: “Đến năm 2020 phải xử lý, sử dụng tro, xỉ, thạch cao đảm bảo đáp ứng lượng tồn trữ tại bãi chứa của từng nhà máy nhiệt điện, nhà máy hóa chất, phân bón nhỏ hơn tổng lượng phát thải của 2 năm sản xuất”.
Các quyết định của Thủ tướng đã được các bộ, ngành, địa phương, chủ nguồn thải và các đơn vị xử lý, sử dụng tro, xỉ, thạch cao nghiêm túc triển khai thực hiện. Việc xử lý tiêu thụ tro, xỉ, thạch cao đã đạt được kết quả nhất định. Một số nhà máy đã tiêu thụ hết lượng tro, xỉ, thạch cao phát sinh và một phần lượng tồn đọng. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khác nhau, đến hết năm 2020, việc xử lý, tiêu thụ tro, xỉ, thạch cao vẫn chưa đạt được mục tiêu đề ra, lượng tiêu thụ chưa cân bằng với lượng phát thải, tổng khối lượng tro, xỉ, thạch cao lưu giữ tại bãi chứa của các nhà máy hiện còn rất lớn và vẫn tiếp tục tăng cao.
Để khắc phục những tồn tại và tiếp tục đẩy mạnh việc xử lý, tiêu thụ tro, xỉ, thạch cao phát thải từ các nhà máy nhiệt điện, hóa chất, phân bón, ngày 26/3/2021, Thủ tướng tiếp tục có Chỉ thị số 08/CT-TTg để đẩy mạnh xử lý, sử dụng tro xỉ, thạch cao từ các nhà máy nhiệt điện, hóa chất, phân bón làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng và trong công trình xây dựng, với nhiều chỉ đạo cụ thể, ví dụ như: (1) Với các cơ quan quản lý nhà nước, tập trung các khâu ban hành tiêu chuẩn, quy chuẩn, hướng dẫn và ưu tiên đầu tư kinh phí KH&CN cho việc nghiên cứu xử lý tro, xỉ, thạch cao làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng, sử dụng trong công trình xây dựng và phân bón; tăng cường công tác thông tin tuyên truyền, khuyến khích các doanh nghiệp tham gia nghiên cứu, xử lý, sử dụng tro, xỉ thạch cao làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng và trong công trình xây dựng; (2) Với các doanh nghiệp, quy định các chủ đầu tư dự án nhiệt điện đốt than trong quá trình lập dự án đầu tư phải lựa chọn thiết bị công nghệ và nhiên liệu theo hướng tiết kiệm nhiên liệu; tro, xỉ thải ra đảm bảo tiêu chuẩn làm vật liệu xây dựng; các chủ cơ sở phát thải chịu trách nhiệm tổ chức xử lý, tiêu thụ tro, xỉ, thạch cao phát sinh trong quá trình sản xuất;...
Dưới sự chỉ đạo tập trung, xuyên suốt của Chính phủ và các bộ ngành (Bộ Công Thương có Quyết định số 1818/QĐ-BCT ngày 20/7/2021, triển khai kế hoạch thực hiện Chỉ thị số 08/CT-TTg ngày 26/3/2021 của Thủ tướng Chính phủ; Bộ Xây dựng ban hành Quyết định số 216/QĐ-BXD ngày 28/3/2019 về Chỉ dẫn kỹ thuật “Sử dụng tro xỉ nhiệt điện đốt than và san lấp”; Bộ Khoa học và Công nghệ công bố các tiêu chuẩn TCVN 12249:2018 “Tro xỉ nhiệt điện đốt than làm vật liệu san lấp”; TCVN 12660:2019 “Tro xỉ nhiệt điện đốt than làm nền đường ô tô - Yêu cầu kỹ thuật, thi công và nghiệm thu";…): 100% doanh nghiệp đã lập phương án tiêu thụ tro xỉ; công tác xử lý, tiêu thụ tro xỉ tiến hành thuận lợi hơn, giúp mức độ xử lý, tiêu thụ tro, xỉ từ nhà máy nhiệt điện trên cả nước cũng có xu hướng tăng dần và từng bước tiệm cận mức phát thải. Đến cuối năm 2023, tổng lượng tro, xỉ nhiệt điện đã tiêu thụ được trên cả nước vào khoảng 66,2% (riêng năm 2023, lượng tro, xỉ được tiêu thụ đạt hơn 18,01 triệu tấn, tương đương 99,6% tổng lượng phát thải trong năm); tổng khối lượng tro, xỉ còn lưu giữ tại bãi chứa của các nhà máy nhiệt điện còn khoảng 46,4 triệu tấn.
Trong thực tế, việc xử lý, tiêu thụ tro, xỉ từ nhà máy nhiệt điện trên cả nước chủ yếu dựa vào ngành xây dựng để làm vật liệu san lấp, phụ gia khoáng trong xi măng, phụ gia bê-tông trong công trình thủy lợi, công trình giao thông và công trình xây dựng dân dụng hay dùng để thay thế một phần nguyên liệu sản xuất gạch xây và gạch không nung. Một số lĩnh vực khác như nông nghiệp, môi trường,… cũng sử dụng tro, xỉ để tạo ra sản phẩm phục vụ các yêu cầu đặc thù, nhưng tỉ lệ còn khá thấp.
Tuy việc khai thác, sử dụng tro xỉ đã có nhiều chuyển biến, nhưng theo nhiều chuyên gia, vẫn còn khá khó khăn, do các nguyên nhân như: (1) Thiếu hành lang pháp lý đồng bộ: các quy định về sử dụng tro xỉ vẫn chưa hoàn thiện, dẫn đến khó khăn trong việc triển khai các dự án tái chế; (2) Chất lượng tro xỉ khác biệt: do các quy trình đốt than và công nghệ xử lý khác nhau giữa các nhà máy, chất lượng tro xỉ có sự chênh lệch, gây khó khăn trong việc áp dụng rộng rãi vào sản xuất, (3) Tâm lý e dè của doanh nghiệp và người dân: nhiều doanh nghiệp và người tiêu dùng còn lo ngại về độ an toàn và chất lượng của các sản phẩm có sử dụng tro, xỉ.
Theo các chuyên gia, việc khai thác, sử dụng tro xỉ nhiệt điện đang đặt ra bài toán tổng thể về quản lý chất thải và tăng giá trị kinh tế. Để hoàn thiện hành lang pháp lý, cần xây dựng các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp khai thác, sử dụng tro xỉ, bao gồm miễn giảm thuế và đơn giản hóa thủ tục hành chính; để khai thác và sử dụng tro xỉ theo hướng bền vững, đảm bảo yếu tố môi trường và hiệu quả kinh tế, cần thúc đẩy các công tác nghiên cứu và ứng dụng KH&CN, đầu tư vào các dự án nghiên cứu về xử lý và sử dụng tro xỉ. Các nhà máy nhiệt điện cũng cần áp dụng công nghệ xử lý hiện đại để đảm bảo chất lượng tro xỉ đạt tiêu chuẩn tái sử dụng. Một yếu tố cũng khá quan trọng, đó là cần tăng cường công tác truyền thông, nâng cao nhận thức của doanh nghiệp và người dân về lợi ích của việc sử dụng tro xỉ nhiệt điện trong sản xuất và xây dựng. Hoàn thiện các giải pháp tổng thể, chúng ta hoàn toàn có thể biến tro xỉ thành nguồn nguyên liệu có giá trị cho ngành xây dựng và các lĩnh vực tiềm năng, đóng góp vào phát triển kinh tế bền vững, thay vì trở thành gánh nặng đối với môi trường sống.
BBT