Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu với sự hội tụ của số hóa, vật lý và sinh học. Những công nghệ mới như Internet vạn vật, trí tuệ nhân tạo, các hệ thống kết hợp thực - ảo đang làm thay đổi toàn diện cách thức sản xuất, kinh doanh. Trong đó, công nghệ nano là một lĩnh vực then chốt, có khả năng tạo ra những đột phá căn bản.
Công nghệ nano tập trung vào việc nghiên cứu, phân tích và chế tạo sản phẩm ở kích thước siêu nhỏ, chỉ tính bằng nanomet. Ở mức độ này, vật liệu có những tính chất đặc biệt: bền chắc hơn, dẫn điện và dẫn sáng khác thường, kháng khuẩn, chống bám bẩn, lọc hiệu quả hơn. Nhờ đó, công nghệ nano trở thành nền tảng quan trọng cho thế hệ sản phẩm mới trong y tế, nông nghiệp, năng lượng, điện tử và vật liệu.
Tại Việt Nam, nghiên cứu về công nghệ nano được Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu khởi xướng từ cuối những năm 1990, qua việc thúc đẩy các chương trình đào tạo và nghiên cứu ngành khoa học và công nghệ nano. Ông cũng là người góp phần xây dựng Viện Công nghệ Nano thuộc Đại học Quốc gia TP.HCM ngày nay. Từ đây, hàng loạt nhóm nghiên cứu mạnh đã hình thành và từng bước hội nhập với thế giới.
Nhiều viện nghiên cứu và trường đại học lớn trong nước cũng đầu tư mạnh mẽ vào lĩnh vực này. Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam hiện có các đơn vị nghiên cứu chuyên sâu về nano như: Viện Khoa học vật liệu, Trung tâm Nano và Năng lượng, Viện Công nghệ sinh học. Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia TP.HCM có các phòng thí nghiệm trọng điểm về vật liệu nano và nano y sinh. Nhiều đơn vị khác như trường Đại học Tôn Đức Thắng, Viện Pasteur, Học viện Quân y,… đều triển khai nhiều đề tài nghiên cứu và ứng dụng nano. Qua rà soát cơ sở dữ liệu nhiệm vụ KH&CN của Cục Thông tin và Thống kê (Bộ Khoa học và Công nghệ), đã ghi nhận hàng trăm đề tài liên quan đến nano, trải rộng trên nhiều lĩnh vực sản xuất và đời sống.
Khu vực phía Nam ghi dấu nhiều bước tiến quan trọng. Năm 2003, Đại học Quốc gia TP.HCM triển khai Đề án nghiên cứu chiến lược về công nghệ nano và thành lập Phòng thí nghiệm Công nghệ Nano (nay là Viện Công nghệ Nano - INT) vào năm 2004. Đến năm 2007, INT phối hợp cùng tổ chức CEA-LETI-MINATEC (Pháp) tổ chức Hội nghị quốc tế về Công nghệ nano và Ứng dụng, đánh dấu bước ngoặt hội nhập quốc tế. Không dừng lại ở các nghiên cứu hàn lâm, INT còn tích cực thương mại hóa sản phẩm, chuyển giao công nghệ tới doanh nghiệp và cộng đồng. Các nhà khoa học hàng đầu tại đây như GS.TS Đặng Mậu Chiến, PGS.TS Đặng Thị Mỹ Dung,… đã đóng góp nhiều công trình có giá trị, trong đó nổi bật là nghiên cứu công nghệ in phun nano, chế tạo mực dẫn điện ứng dụng trong vi mạch và điện tử, đã được thương mại hóa trong nước.
Các nhóm nghiên cứu khác thuộc Đại học Quốc gia TP.HCM cũng gặt hái nhiều kết quả nổi bật: Trường Đại học Bách Khoa phát triển vật liệu nanocomposite trên nền graphene ứng dụng trong pin mặt trời nhạy quang; Trường Đại học Khoa học Tự nhiên tổng hợp hệ vật liệu nanocomposite từ oxide kim loại và carbon nano làm điện cực cathode cho thiết bị khử mặn HCDI hiệu năng cao,...
Không chỉ trong giới khoa học, vấn đề phát triển công nghệ nano cũng dành được sự quan tâm lớn của Đảng và Nhà nước. Chương trình quốc gia phát triển công nghệ cao đến năm 2020, được Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 31/12/2010 (Quyết định số 2457/QĐ-TTg), đã đưa công nghệ nano (ứng dụng trong công nghiệp, y tế, nông nghiệp và bảo vệ môi trường) vào nhóm danh mục công nghệ cao cần ưu tiên phát triển. Nhờ đó, nhiều doanh nghiệp đã mạnh dạn đầu tư, tạo ra được sản phẩm ở quy mô công nghiệp. Điển hình như nghiên cứu chế tạo bóng nong mạch và stent phủ thuốc của Công ty USM Healthcare, hoàn thiện trong giai đoạn 2013–2019, đánh dấu bước tiến quan trọng trong ứng dụng nano vào lĩnh vực y tế. Gần đây, Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị (ban hành ngày 22/12/2024) về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, cũng tái khẳng định nano là một trong những công nghệ chiến lược mà Việt Nam cần làm chủ.
Sau hơn hai thập kỷ phát triển, công nghệ nano đã đi từ phòng thí nghiệm ra thị trường, mang lại nhiều sản phẩm thiết thực: từ phân bón nano trong nông nghiệp, gạc nano bạc trong y tế, đến kính phủ nano trong xây dựng, giao thông... Có thể thấy, đây là lĩnh vực đầy tiềm năng, hứa hẹn đưa Việt Nam bắt kịp xu thế phát triển công nghệ toàn cầu, nếu tiếp tục có sự đầu tư bền vững và gắn kết chặt chẽ giữa ba nhà: Nhà khoa học, Nhà doanh nghiệp và Nhà nước.
BBT