Trong kỷ nguyên số và thị trường toàn cầu hóa, câu hỏi “Tác phẩm nghệ thuật này có phải là chính gốc không?” không còn là chuyện riêng của các chuyên gia giám định nghệ thuật, mà đã trở thành vấn đề then chốt đối với nghệ sĩ, nhà sưu tập và những người yêu thích nghệ thuật. Tính xác thực vừa là bằng chứng về nguồn gốc, vừa là phẩm chất biểu đạt chân thực, quyết định cả giá trị văn hóa lẫn giá trị kinh tế của tác phẩm.

Xác thực tác phẩm

Xác thực tác phẩm nghệ thuật nhằm phản ánh các khía cạnh của sự thật hoặc xác nhận tính đúng đắn; đây là công việc tỉ mỉ nhằm xác định liệu tác phẩm có phải là bản gốc do chính nghệ sĩ tạo ra hay không, đồng thời đảm bảo quyền sở hữu và nguồn gốc của nó là rõ ràng, hợp pháp.

Theo Trilling (1972), nguồn gốc của thuật ngữ này bắt đầu từ lĩnh vực bảo tàng, nơi các chuyên gia giám định xem một tác phẩm nghệ thuật có thực sự là những gì nó biểu hiện hoặc được tuyên bố là như vậy hay không, từ đó xác định giá trị kinh tế được đưa ra, hoặc có đáng với sự ngưỡng mộ mà công chúng dành cho nó hay không. Ví dụ: bức tranh này có thực sự do Pablo Picasso sáng tác hay không?

Theo Dutton (2003) phân biệt hai dạng tính xác thực: một là xác thực danh nghĩa (nominal authenticity) tức là chứng minh tác phẩm thực sự thuộc về ai, khi nào được tạo; hai là xác thực biểu đạt (expressive authenticity), tác phẩm có thực sự bộc lộ ý tưởng, phong cách hay bối cảnh văn hoá mà nó tuyên bố đại diện hay không. Ở khía cạnh xác thực danh nghĩa, đây là công việc tỉ mỉ nhằm kiểm chứng liệu tác phẩm có phải là bản gốc do chính nghệ sĩ tạo ra hay không, đồng thời đảm bảo quyền sở hữu và nguồn gốc của nó rõ ràng, hợp pháp. Ở khía cạnh xác thực biểu đạt, tác phẩm được đánh giá qua mức độ trung thành với tinh thần, phong cách hoặc bối cảnh văn hóa, lịch sử mà nó đại diện.

Tính xác thực không chỉ là thước đo giá trị mà còn là nền tảng bảo vệ niềm tin giữa nghệ sĩ, nhà sưu tập và các tổ chức quản lý quyền tác giả. Khi một tác phẩm bị giả mạo, không chỉ giá trị vật chất của nó bị ảnh hưởng mà còn làm suy giảm uy tín của cả thị trường và lịch sử nghệ thuật. Giả mạo bóp méo sự thật về nguồn gốc, tác giả và ý đồ sáng tạo.

Một ví dụ điển hình là vụ làm giả và đánh tráo tên tác phẩm của họa sĩ Thành Chương tại triển lãm Những bức tranh trở về từ châu Âu ở Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM. Trong sự kiện này, bức sơn dầu Trừu tượng khổ 47x56 cm, do Thành Chương sáng tác đã bị gắn tên họa sĩ Tạ Tỵ; họa sĩ Hồng Minh đã tự ký tên tác phẩm “Lì xì nhé” và “Cô gái Dao đỏ” của hoạ sĩ Thế Anh, biến tác phẩm của người khác thành của mình,… Những trường hợp này là minh chứng rõ ràng cho thấy nạn giả mạo tranh đang làm vẩn đục thị trường nghệ thuật, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu cần thiết của việc xác thực và minh bạch hóa các tác phẩm nghệ thuật. Việc kiểm chứng tính xác thực, vì thế, trở thành rào chắn quan trọng chống lại gian lận, đồng thời bảo tồn giá trị nguyên gốc của sáng tạo nghệ thuật.

Bức tranh "Cô gái Dao đỏ" của hoạ sĩ Lê Thế Anh (bên phải) bị chép lại, sau đó có Phạm Hồng Minh ký tên (bên trái). (Nguồn: sohuutritue.net.vn)

Tầm quan trọng của việc xác thực tác phẩm nghệ thuật

Trong bối cảnh thị trường nghệ thuật toàn cầu tăng trưởng mạnh, xác thực tác phẩm trở thành nền tảng bảo vệ giá trị và uy tín của nghệ sĩ, nhà sưu tập và các tổ chức liên quan. Sự gia tăng của hàng giả, hàng nhái với công nghệ tinh vi đặt ra thách thức lớn cho tính minh bạch.

Tính xác thực không chỉ dừng ở việc phát hiện và loại bỏ hàng giả. Ở khía cạnh xác thực danh nghĩa tác phẩm, việc xác định tác giả và nguồn gốc nhằm hiểu tác phẩm theo chuẩn mực nguyên gốc: ý nghĩa với người sáng tạo, mối liên hệ với bối cảnh văn hóa, thể loại nghệ thuật, kỳ vọng và sự quan tâm của khán giả đương thời. Theo Dutton (2003) thảo luận, thực tế có những bản sao La Mã từ nguyên mẫu Hy Lạp hay bản sao Rembrandt từ tranh Hà Lan khác mang giá trị thẩm mỹ cao hơn bản gốc. Song, mọi đánh giá đều cần dựa trên cơ sở xác thực danh nghĩa rõ ràng.

Tính xác thực quyết định cả giá trị kinh tế lẫn ý nghĩa thẩm mỹ, văn hóa. Một tác phẩm còn gắn liền chặt chẽ với danh tiếng nghệ sĩ và tính độc bản; nếu thiếu sự xác thực rõ ràng, giá trị tác phẩm có thể tụt giảm nghiêm trọng. Vì vậy, xác thực tác phẩm nghệ thuật đã trở thành yêu cầu tiên quyết trong bối cảnh thị trường hiện nay, nhất là trong thời kỳ bùng nổ của hàng giả, hàng nhái. Trong một thị trường mà niềm tin là tài sản vô hình quan trọng nhất, xác thực chính là chìa khóa đảm bảo tính hợp pháp, công bằng và sự phát triển bền vững của nghệ thuật.

Nền tảng xác thực tác phẩm nghệ thuật

Trong bối cảnh thị trường nghệ thuật bùng nổ, tính xác thực không còn là khái niệm thuần túy triết học mà là vấn đề tiên quyết trong bối cảnh thị trường, ảnh hưởng trực tiếp đến giá trị kinh tế, trách nhiệm pháp lý và niềm tin của công chúng. Việc các bản sao ngày càng tinh vi, cùng với sự xuất hiện của công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, đã khiến nhiệm vụ phân biệt “bản gốc” và “bản sao” trở nên phức tạp hơn bao giờ hết. Để một tác phẩm được coi là xác thực, thường phải thỏa mãn đồng thời ba trụ cột: bản gốc (Originality), quyền sở hữu (Ownership), và nguồn gốc (Provenance).

(1) Bản gốc: là yếu tố cốt lõi, xác định tác phẩm phải do chính tay nghệ sĩ sáng tạo, không phải bản sao, phục dựng hay sản phẩm phái sinh. Denis Dutton (2003, 2009) cho rằng, một tác phẩm gốc khác với bản giả vì nó là điểm kết thúc của một chuỗi hành động sáng tạo độc đáo, gắn liền với bối cảnh, kỹ năng và ý tưởng của nghệ sĩ; giá trị cảm nhận của công chúng phần lớn dựa trên trực giác về quá trình hình thành ấy. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, ranh giới giữa “bản gốc” và “bản sao” ngày càng mờ nhạt: công cụ AI có thể tạo ra tác phẩm mang phong cách của một nghệ sĩ cụ thể; kỹ thuật in 3D và phục chế có thể tái tạo cả chất liệu, bút pháp và dấu thời gian, khiến việc xác minh nguyên bản phải dựa vào sự kết hợp giữa thẩm định chuyên môn (connoisseurship) và phân tích khoa học (forensic testing).

(2) Quyền sở hữu: Bên cạnh yếu tố nguyên bản, tính xác thực đòi hỏi quyền sở hữu hợp pháp rõ ràng. Một tác phẩm dù là bản gốc nhưng nếu bị đánh cắp, vướng tranh chấp thừa kế hoặc giao dịch từ người không có thẩm quyền, vẫn có thể trở thành đối tượng kiện tụng phức tạp, đặc biệt trong bối cảnh giao dịch xuyên quốc gia.

(3) Nguồn gốc: là toàn bộ hành trình của tác phẩm kể từ khi được sáng tác, qua các lần trưng bày, thay đổi chủ sở hữu cho đến mọi giao dịch chuyển nhượng. Một hồ sơ lưu trữ lịch sử sở hữu đầy đủ và minh bạch không chỉ hỗ trợ định giá chính xác mà còn củng cố niềm tin của thị trường, hạn chế rủi ro pháp lý, sao chép trái phép và tranh chấp. Về bản chất, lưu trữ lịch sử sở hữu phản ánh lịch sử sở hữu của một tác phẩm cụ thể và là một trong những yếu tố then chốt để xác định tác phẩm có phải là bản gốc hay không. Khi một bức tranh có hồ sơ lưu trữ lịch sử sở hữu rõ ràng, nó cung cấp một bản ghi chép toàn diện về quyền sở hữu, đồng thời xác nhận mối liên hệ trực tiếp với tác giả, từ đó khẳng định tính xác thực.

Trong thực tiễn, cả ba yếu tố này phải được kiểm chứng song song: chuyên gia đánh giá phong cách và bối cảnh sáng tác; phòng thí nghiệm phân tích vật liệu, tuổi tác, kỹ thuật; và hồ sơ nguồn gốc được kiểm tra chéo với tài liệu triển lãm, hoặc lưu trữ đấu giá,… Các vụ bê bối lớn như ở Phòng trưng bày Knoedler ở Mỹ cho thấy chỉ dựa vào uy tín hoặc một yếu tố riêng lẻ là không đủ, tính xác thực chỉ vững chắc khi ba trụ cột này được thẩm định toàn diện và bổ trợ lẫn nhau.

Quy trình xác thực tác phẩm nghệ thuật

(1) Chuyên gia giám định

Chuyên gia giám định (connoisseurs) là trung tâm của quy trình xác thực nghệ thuật truyền thống. Họ sử dụng trực giác, kiến thức lịch sử nghệ thuật, kinh nghiệm thực tiễn để đánh giá tác phẩm dựa trên phong cách, bút pháp, chất liệu và tiểu sử nghệ sĩ tạo thành bước đánh giá sơ bộ quan trọng nhất.

(2) Phân tích khoa học qua phòng thí nghiệm

Để cải thiện độ tin cậy, quy trình xác thực ngày càng tích hợp các kỹ thuật khoa học hiện đại:

•  Kiểm tra tài liệu và chữ ký.
•  Phân tích nội dung và lớp vật liệu bằng tia X, hồng ngoại, và các phương pháp như phương pháp đồng vị carbon hoặc phân tích chất liệu.
•  Những màng sơn không phù hợp về thời gian (ví dụ chứa chất tạo màu không tồn tại thời điểm tác phẩm được cho là sáng tác) có thể bị phát hiện qua kiểm tra quang phổ hoặc tia X.

(3) Nghiên cứu lịch sử nguồn gốc

Xác định lịch sử sở hữu rõ ràng là bước không thể thiếu để tránh bẫy lưu trữ lịch sử sở hữu, chiêu trò tạo gián đoạn hoặc làm giả hồ sơ lịch sử nhằm hợp thức hóa tác phẩm giả.

(4) Tổ chức giám định độc lập

Sự tham gia của bên thứ ba như bảo tàng, viện nghiên cứu, trung tâm thẩm định quốc tế mang lại tính khách quan, tính pháp lý và niềm tin cao hơn cho quy trình, họ cung cấp xác nhận trung lập rất quan trọng trong các giao dịch quy mô lớn.

(5) Công nghệ số

• Blockchain và NFT

Các nền tảng blockchain (như Atsur, TokenX, PRNTD) lưu trữ lịch sử sở hữu (provenance) một cách bất biến, giảm nguy cơ giả mạo, và giúp theo dõi chính xác hành trình của tác phẩm từ nguồn gốc đến các giao dịch. NFT cũng được xem như chứng nhận xác thực kỹ thuật số cho tác phẩm, nhưng cần lưu ý giới hạn pháp lý: NFT xác nhận quyền sở hữu trên blockchain, không nhất thiết đi kèm quyền tác giả.

• Trí tuệ nhân tạo (AI)

AI phân tích hình ảnh độ phân giải cao để kiểm tra phong cách, nét cọ, thành phần màu sắc, nhằm phát hiện dấu hiệu không phù hợp hoặc những chi tiết tinh vi mà mắt thường không thể nhận ra. Tuy vậy, độ chính xác của AI phụ thuộc rất lớn vào chất lượng dữ liệu huấn luyện. Nếu dữ liệu bị sai lệch, kết quả có thể gây hiểu nhầm nghiêm trọng.

• Giải pháp tích hợp

Xu hướng hiện nay là kết hợp AI, blockchain, phân tích hình ảnh, máy học để tạo hệ thống bảo mật toàn diện: xác thực trực quan + xác thực kỹ thuật + chứng nhận lưu ký kỹ thuật số. Các hệ thống như Origify đang tạo dấu vân tay kỹ thuật số không thể giả mạo cho tác phẩm vật lý.

Trong bối cảnh thị trường nghệ thuật Việt Nam đang phát triển nhưng vẫn thiếu nền tảng chuẩn mực về xác thực, Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam (VIETRRO) đang đóng vai trò tiên phong trong việc đưa công nghệ và tiêu chuẩn quốc tế vào quản lý bản quyền và lưu trữ lịch sử sở hữu tác phẩm nghệ thuật. Nền tảng Vietcopyright.com do VIETRRO phát triển hướng tới việc thiết lập một hệ thống xác thực toàn diện, gồm:

• Định danh tác phẩm bằng blockchain - NFT: Mỗi tác phẩm được gán một “giấy khai sinh số” độc nhất, lưu trữ trên blockchain, đảm bảo tính bất biến và truy xuất đầy đủ lịch sử sở hữu. Đây là giải pháp đặc biệt hữu hiệu để ngăn chặn việc sao chép, đạo nhái và giả mạo trong môi trường số.
• Kết nối với WIPO Connect: Thông qua liên kết với hệ thống của Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới (WIPO), việc xác minh danh tính tác giả và tác phẩm được thực hiện theo chuẩn quốc tế, tăng cường tính pháp lý và giúp các tác phẩm Việt Nam dễ dàng được công nhận, bảo hộ ở thị trường nước ngoài.
• Hợp tác với các tổ chức giám định uy tín: VIETRRO kết hợp cùng các viện bảo tàng, phòng thí nghiệm và chuyên gia giám định trong và ngoài nước để bổ sung yếu tố chuyên môn, bảo đảm tính toàn vẹn của hồ sơ lưu trữ lịch sử sở hữu và giá trị thẩm định.

Mô hình Vietcopyright.com không chỉ bảo vệ quyền lợi của nghệ sĩ, mà còn giúp hình thành một hệ sinh thái minh bạch và bền vững cho thị trường nghệ thuật Việt Nam. Khi lịch sử sở hữu và bản quyền được đảm bảo, tác phẩm không chỉ giữ được giá trị thẩm mỹ và tinh thần, mà còn trở thành tài sản có thể giao dịch, đầu tư, và định giá minh bạch ở cả thị trường trong nước lẫn quốc tế. Đây là một bước đi chiến lược, đưa nghệ thuật Việt Nam hội nhập sâu hơn vào dòng chảy toàn cầu.

***

Xác thực tác phẩm nghệ thuật không chỉ là một thủ tục kỹ thuật, mà là quá trình gìn giữ sự thật, nơi niềm tin, tri thức và minh bạch gặp nhau. Trong thế giới mà mỗi tác phẩm vừa là tiếng nói cá nhân vừa là tài sản mang giá trị kinh tế, văn hoá và pháp lý, một quy trình xác thực nghiêm ngặt, kết hợp giữa công nghệ tiên tiến và hiểu biết chuyên sâu, sẽ bảo vệ quyền lợi của người sáng tạo và các nhà sưu tập, bảo tàng cũng như công chúng yêu nghệ thuật. Đầu tư vào hệ thống xác thực bài bản, thông minh không chỉ đảm bảo sự vận hành minh bạch và bền vững của thị trường nghệ thuật toàn cầu, mà còn là lời cam kết bảo tồn kho tàng di sản cho mai sau, để mỗi tác phẩm khi được ngắm nhìn đều mang trong mình câu chuyện nguyên bản, trọn vẹn và đáng tin cậy.

Vân Anh

----------------------------------------

Tài liệu tham khảo chính

[1] Denis Dutton. (2004). Authenticity in Art.
[2] Hà Vân. (2022). Vấn nạn đạo nhái nghệ thuật: Ý kiến của các chuyên gia. https://sohuutritue.net.vn/van-nan-dao-nhai-nghe-thuat-y-kien-cua-cac-chuyen-gia-d152081.html
[3] Hoàng Vy. (2016). Họa sĩ Thành Chương choáng váng vì tranh mình bị đánh tráo. https://vietnamnet.vn/hoa-si-thanh-chuong-choang-vang-vi-tranh-minh-bi-danh-trao-315846.html
[4] Hương Mi. (2025). Tính xác thực trong tác phẩm nghệ thuật: Chìa khóa bảo vệ giá trị và quyền sở hữu trí tuệ. https://sohuutritue.net.vn/tinh-xac-thuc-trong-tac-pham-nghe-thuat-chia-khoa-bao-ve-gia-tri-va-quyen-so-huu-tri-tue-d294737.html
[5] Lionel Trilling. (1972). Sincerity and Authenticity.
[6] Quang Thắng. (2022). Họa sĩ Phạm Hồng Minh bị 'tố' sao chép và ký tên lên tranh nhái. https://sohuutritue.net.vn/hoa-si-pham-hong-minh-bi-to-sao-chep-va-ky-ten-len-tranh-nhai-d151873.html
[7] Thiên Thanh. (2025). Giấy khai sinh số” cho tác phẩm nghệ thuật. https://www.sggp.org.vn/giay-khai-sinh-so-cho-tac-pham-nghe-thuat-post802633.html