Chuối là một trong những loại cây ăn quả phổ biến và có giá trị kinh tế cao tại Việt Nam. Trong bối cảnh nông nghiệp hiện đại định hướng phát triển xanh và kinh tế tuần hoàn, việc khai thác toàn diện giá trị cây chuối, bao gồm cả phụ phẩm đã và đang được nhiều đơn vị nghiên cứu quan tâm.
Theo Niên giám Thống kê năm 2024, giai đoạn 2020-2024, chuối luôn giữ vị trí dẫn đầu về diện tích trồng trong nhóm cây ăn quả. Diện tích tăng từ 152,8 nghìn ha năm 2020 lên 161,7 nghìn ha năm 2023, trước khi giảm nhẹ xuống 160,9 nghìn ha năm 2024. Về sản lượng, chuối duy trì tốc độ tăng trưởng ổn định, từ 2.267,5 nghìn tấn năm 2020 lên 2.640,2 nghìn tấn năm 2024. Những con số này khẳng định vai trò chủ lực của cây chuối trong cơ cấu cây ăn quả của Việt Nam.
Diện tích và sản lượng chuối của Việt Nam, 2020-2024 (Nguồn: Tổng cục Thống kê)
Bên cạnh lợi thế về diện tích và sản lượng, chuối còn là loại cây trồng có khả năng thích ứng cao, chịu hạn tốt, dễ canh tác và có thể thu hoạch quanh năm, trong đó vụ chính kéo dài từ tháng 9 năm trước đến tháng 5 năm sau. Đặc điểm này giúp chuối trở thành nguồn nguyên liệu dồi dào, phục vụ chế biến đa dạng và có thể sử dụng trong nhiều lĩnh vực. Không chỉ quả chuối được tiêu thụ tươi hoặc chế biến thực phẩm, mà các bộ phận khác như thân, lá, bẹ, cuống và vỏ cũng được khai thác, góp phần gia tăng giá trị và giảm thiểu lãng phí nông sản. Trong những năm gần đây, nhiều nghiên cứu và dự án khoa học đã chứng minh tiềm năng rộng mở của cây chuối.
Vật liệu phát hiện chất cấm trong thủy sản: năm 2025, nhóm nghiên cứu tại Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM đã phát triển thành công vật liệu cellulose/TiO2 từ cuống buồng chuối, một loại phế phẩm nông nghiệp, để phát hiện dư lượng malachite green - chất diệt khuẩn và chống nấm đã bị cấm trong nuôi trồng thủy sản. Quy trình tổng hợp vật liệu khá đơn giản: cuống buồng chuối được sấy khô, nghiền và xử lý để thu cellulose, sau đó phối trộn với TiO2 và tạo thành vật liệu cellulose/TiO2. Vật liệu đạt khả năng hấp phụ cao (79,42 mg/g) và phát hiện malachite green ở nồng độ rất thấp (0,023 mg/L) nhờ quang phổ UV-Vis. Giải pháp này không chỉ hiệu quả, chính xác mà còn thân thiện môi trường và đã được ứng dụng thực tế trong kiểm tra mẫu nước nuôi trồng thủy sản và mẫu tôm ở một số chợ truyền thống TP.HCM, mở ra tiềm năng kiểm soát an toàn thực phẩm thủy sản.
Quy trình tổng hợp vật liệu cellulose/TiO₂ từ cuống buồng chuối (Nguồn: Kết quả nghiên cứu)
Chế biến và phát triển sản phẩm thực phẩm - tiêu dùng: năm 2021, Trung tâm Ứng dụng Tiến bộ Khoa học và Công nghệ (Thành phố Hà Nội) đã công bố kết quả nhiệm vụ “Nghiên cứu phát triển công nghệ chế biến một số sản phẩm từ chuối tiêu hồng trên địa bàn Hà Nội”. Kết quả, các nhà nghiên cứu đã xây dựng thành công các quy trình chế biến thực phẩm từ chuối như bột chuối, tinh bột chuối, chuối chiên; đồng thời phát triển công nghệ xử lý bã thải chuối thành phân bón hữu cơ. Các quy trình này không chỉ giúp giảm sức lao động, nâng cao thu nhập cho người dân mà còn đảm bảo chất lượng và an toàn thực phẩm, góp phần mở rộng thị trường và tăng khả năng xuất khẩu. Đề tài cũng đóng vai trò quan trọng trong đào tạo nguồn nhân lực khoa học và công nghệ, nâng cao năng lực nghiên cứu, chế biến và quản lý chất lượng cho cán bộ và sinh viên tham gia. Năm 2023, Hợp tác xã Bản Tùy (tỉnh Hà Giang) triển khai dự án “Ứng dụng khoa học và công nghệ xây dựng mô hình bảo quản, chế biến chuối tiêu”, phát triển thành công ba nhóm sản phẩm: bột chuối, mứt chuối và bộ khay cốc đĩa từ thân cây chuối. Tiếp đó, năm 2024, Hợp tác xã Nghiên cứu Phát triển Dược và Mỹ phẩm Bắc Kạn (Thái Nguyên) xây dựng mô hình liên kết sản xuất tinh bột kháng TBKBAKA theo chuỗi khép kín, từ cung ứng giống - kỹ thuật canh tác đến đầu tư dây chuyền chế biến công nghệ cao đạt chuẩn ISO. Trong vòng một năm, hợp tác xã đã đưa ra thị trường hơn 8.000 sản phẩm, tiêu thụ ổn định khoảng 5 tấn chuối mỗi tháng, đạt chứng nhận OCOP 3 sao. Đáng chú ý, vỏ chuối còn được tận dụng làm phân hữu cơ, góp phần hình thành vòng tuần hoàn sản xuất thân thiện môi trường.
Xử lý chất thải và sản xuất phân hữu cơ từ chuối: năm 2023, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Quảng Trị triển khai đề tài “Nghiên cứu ứng dụng chế phẩm vi sinh vật để xử lý chất thải trong chế biến chuối sấy kết hợp vỏ cà phê làm phân bón hữu cơ tại huyện Hướng Hóa”. Dự án sử dụng chế phẩm vi sinh vật để xử lý vỏ chuối giập nát hư hỏng và vỏ cà phê thành phân bón hữu cơ bằng phương pháp thông khí ASP. Trong khuôn khổ đề tài, nhóm nghiên cứu đã sản xuất 50 tấn phân bón tại Công ty TNHH MTV Toàn Cầu và xây dựng mô hình sử dụng thử nghiệm trên rau cải xanh, xà lách tại huyện Hướng Hóa (tỉnh Quảng Trị), cho kết quả năng suất cao hơn đối chứng. Sản phẩm phân hữu cơ cũng được phân tích chất lượng, hoàn thiện tiêu chuẩn cơ sở, sẵn sàng nhân rộng trong sản xuất nông nghiệp tuần hoàn tại địa phương.
Vật liệu thủ công mỹ nghệ: năm 2021, Trường Đại học Lâm nghiệp công bố kết quả đề tài “Nghiên cứu công nghệ và sản xuất thiết bị tách sợi tự nhiên từ bẹ chuối, lá dứa bằng phương pháp cơ học”. Nhóm nghiên cứu đã chế tạo thành công thiết bị tách sợi được và xây dựng quy trình xử lý, nhuộm và dệt sợi, từ đó sản xuất thử nghiệm nhiều sản phẩm như túi xách, thảm, bàn ghế kết hợp gỗ sợi chuối. Ngoài ra, phụ phẩm còn được tận dụng để sản xuất phân hữu cơ đạt chuẩn TCVN, hình thành chuỗi giá trị mới từ phụ phẩm nông nghiệp. Năm 2022, nhóm nghiên cứu do TS. Phạm Thị Hồng Phượng và cộng sự (Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM) đã công bố quy trình sản xuất sợi vải chất lượng cao từ xơ chuối và xơ dứa. Nhóm nghiên cứu khảo sát nguồn nguyên liệu, đề xuất phương pháp ép thân chuối lấy sợi, đồng thời phát triển quy trình nhuộm sợi bằng hợp chất màu tự nhiên. Sản phẩm vải từ chuối và dứa không chỉ giảm áp lực khai thác tài nguyên thiên nhiên mà còn thúc đẩy lối sống bền vững, giảm lượng chất thải nông nghiệp và tạo thêm nguồn thu nhập cho nông dân. Đây là bước tiến quan trọng trong phát triển các sản phẩm dệt may bền vững, sử dụng nguyên liệu tái chế từ nông nghiệp và mở ra cơ hội mới cho ngành dệt may Việt Nam.
Bao bì sinh học: năm 2023, Viện Nghiên cứu Công nghiệp Rừng công bố kết quả đề tài “Nghiên cứu chế tạo máy ép định hình và quy trình sản xuất túi, khay đựng thực phẩm từ bẹ chuối, bẹ cau”. Nhóm nghiên cứu đã chế tạo thành công máy ép định hình và sản xuất thử nghiệm 100 túi, 100 khay từ bẹ chuối và 110 khay từ bẹ cau. Sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn về độ bền, hình thức, thân thiện môi trường và có khả năng thay thế một phần nhựa dùng một lần, góp phần phát triển công nghiệp bao bì xanh.
Ứng dụng làm dược liệu: năm 2019, Trung tâm Phát triển Khoa học và Công nghệ Trẻ thực hiện nghiên cứu “Khảo sát tác dụng hỗ trợ điều trị sỏi tiết niệu của cao chiết quả Chuối hột (Musa balbisiana Colla)”. Kết quả khảo sát cho thấy, cao chiết ethanol từ quả chuối hột có tác dụng lợi tiểu, tăng thải trừ ion điện giải và hỗ trợ cải thiện tổn thương thận trên mô hình chuột gây sỏi thực nghiệm, đặc biệt hiệu quả ở liều 1,6 g/kg. Nghiên cứu cũng xây dựng được quy trình chiết xuất và tiêu chuẩn cơ sở cho nguyên liệu. Tiếp đó, năm 2022, Trung tâm này triển khai đề tài “Nghiên cứu thu nhận và đánh giá khả năng hạ đường huyết của dịch chiết từ các bộ phận của cây chuối hột (Musa balbisiana)”. Dịch chiết cho thấy hoạt tính sinh học hỗ trợ điều hòa đường huyết, góp phần làm rõ cơ sở khoa học cho kinh nghiệm dân gian trong điều trị tiểu đường bằng chuối hột. Cả hai đề tài đều đặt nền tảng cho việc phát triển các sản phẩm thực phẩm chức năng và thuốc từ chuối hột, tận dụng tiềm năng dược liệu quen thuộc trong cộng đồng Việt Nam.
***
Những nghiên cứu và ứng dụng trên cho thấy chuối không chỉ là cây ăn quả truyền thống có giá trị kinh tế cao mà còn là nguồn tài nguyên đa dạng, phục vụ nhiều lĩnh vực. Khai thác và tận dụng tối đa quả và phụ phẩm của chuối giúp gia tăng giá trị, giảm lãng phí, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân.
Kim Nhung
----------------------------------------
Tài liệu tham khảo chính
[1] CSDL quốc gia về KH&CN: https://sti.vista.gov.vn/
[2] Thư viện Trung tâm Thông tin, Thống kê và Ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ TP.HCM: https://thongtin.cesti.gov.vn/
[3] Tổng cục Thống kê. Niên giám thống kê năm 2024: https://www.nso.gov.vn/du-lieu-va-so-lieu-thong-ke/2025/06/nien-giam-thong-ke-2024/
[4] Bích Liên và Viết Cương. (2022). Sản xuất vải cao cấp từ xơ chuối và xơ dứa. Tạp chí điện tử Doanh nghiệp và hội nhập: https://doanhnghiephoinhap.vn/san-xuat-vai-cao-cap-tu-xo-chuoi-va-xo-dua-52804.html
[5] Thạch Thảo. (2025). Vật liệu phát hiện chất cấm sử dụng trong nuôi trồng thủy sản từ phế phẩm cây chuối. Báo Khoa học & Phát triển: https://khoahocphattrien.vn/ket-qua-nghien-cuu-moi/vat-lieu-phat-hien-chat-cam-su-dung-trong-nuoi-trong-thuy-san-tu-phe-pham-cay-chuoi/20250515033926359p1c944.htm
[6] Trí Chiến. (2025). Mở lối thoát nghèo bền vững nhờ... cây “xóa đói”. Tạp chí điện tử Kinh doanh: https://vnbusiness.vn/mo-hinh/mo-loi-thoat-ngheo-ben-vung-nho-cay-xoa-doi-1108851.html