Công nghệ số đã tạo ra những bước phát triển vượt bậc cho ngành công nghiệp âm nhạc. Các nền tảng nghe nhạc trực tuyến như Spotify, YouTube, TikTok,… đã giúp người dùng tiếp cận âm nhạc dễ dàng hơn bao giờ hết. Tuy nhiên, đi cùng với sự bùng nổ đó là bài toán lớn về xâm phạm bản quyền âm nhạc – một vấn đề đang ngày càng gia tăng, cả về số lượng lẫn mức độ tinh vi.

Xâm phạm bản quyền âm nhạc và nền tảng bảo vệ sự sáng tạo

Âm nhạc có tầm ảnh hưởng lớn, được sử dụng rộng rãi trong các lĩnh vực của đời sống xã hội, làm phong phú đời sống tinh thần của con người và góp phần kết nối cộng đồng và thúc đẩy sáng tạo. Công nghệ số đã mở ra một thời kỳ phát triển bùng nổ cho ngành công nghiệp âm nhạc, giúp nghệ sĩ, nhạc sĩ, nhà sản xuất âm nhạc dễ dàng phổ biến tác phẩm và tiếp cận công chúng trên quy mô toàn cầu. Tuy nhiên, khi việc chia sẻ, tải xuống hay sử dụng tác phẩm âm nhạc quá dễ dàng thì quyền lợi của người sáng tác và nhà sản xuất cũng càng dễ bị xâm phạm. Theo Thống kê của Trung tâm Bản quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC), riêng trong năm 2024, bộ phận pháp lý của đơn vị này đã thực hiện 79 vụ kiện xâm phạm quyền tác giả và tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ, tăng gần gấp đôi so với năm 2023. Bên cạnh đó, hàng trăm liên kết trực tuyến có dấu hiệu vi phạm cũng đang được thu thập để xử lý.

Trong hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ, các chế định về quyền tác giả và quyền liên quan được xem là công cụ pháp lý quan trọng để bảo vệ tác phẩm âm nhạc khỏi các hành vi sao chép, khai thác trái phép. Cụ thể, điểm d khoản 1 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (sửa đổi, bổ sung trong các năm 2009, 2019 và 2022) xác định, trong các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả, có “tác phẩm âm nhạc”. Điều 10 Nghị định số 22/2018/NĐ-CP đã làm rõ, tác phẩm âm nhạc “là tác phẩm được thể hiện dưới dạng nhạc nốt trong bản nhạc hoặc các ký tự âm nhạc khác hoặc được định hình trên bản ghi âm, ghi hình có hoặc không có lời, không phụ thuộc vào việc trình diễn hay không trình diễn”.

Theo Luật Sở hữu trí tuệ, quyền tác giả bao gồm quyền nhân thân và quyền tài sản. Trong khi phần lớn các quyền nhân thân (như đặt tên tác phẩm; đặt bút danh; bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm) được bảo hộ vô thời hạn thì quyền công bố tác phẩm (thuộc nhóm quyền nhân thân) và các quyền tài sản đối với tác phẩm không thuộc nhóm “các tác phẩm điện ảnh, nhiếp ảnh, sân khấu, mỹ thuật ứng dụng, tác phẩm khuyết danh” sẽ được bảo hộ suốt cuộc đời tác giả và 50 năm tiếp theo năm tác giả/đồng tác giả cuối cùng mất (Mục b Khoản 2 Điều 27 Luật Sở hữu trí tuệ).

Theo Cục Bản quyền tác giả, Việt Nam hiện đã tham gia 8 điều ước quốc tế quan trọng về quyền tác giả, quyền liên quan như Công ước Berne, Hiệp ước WCT, TRIPS,... cùng nhiều hiệp định thương mại tự do khác. Đây chính là cam kết mạnh mẽ của nước ta trong việc nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ theo quốc tế.

Công nghệ hỗ trợ bảo vệ bản quyền âm nhạc

Cùng với hành lang pháp lý đang ngày càng được hoàn thiện, các giải pháp công nghệ cũng đã chứng tỏ vai trò ngày càng quan trọng trong việc ngăn chặn, phát hiện và xử lý vi phạm bản quyền âm nhạc trên môi trường số. Một số công nghệ nổi bật, đã được nghiên cứu, khai thác, ứng dụng trong thực tiễn, có thể kể đến như:

- Công nghệ Blockchain: cho phép lưu trữ thông tin về quyền sở hữu trí tuệ một cách an toàn và chính xác theo từng dấu thời gian. Khi có tranh chấp, công nghệ này giúp xác minh chủ sở hữu và thời điểm tạo lập tác phẩm, từ đó hỗ trợ giải quyết tranh chấp hiệu quả.

- Công nghệ Trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (Big Data): AI có khả năng tự động quét và phân tích hàng loạt nội dung trên các nền tảng như YouTube, Facebook, TikTok,… nhằm nhận diện hành vi vi phạm; trong khi Big Data hỗ trợ phân tích hành vi vi phạm và đề xuất các biện pháp ứng phó phù hợp.

- Công nghệ DRM: giúp kiểm soát việc sao chép, phát hành trái phép nhạc số, hiện được áp dụng rộng rãi trên các nền tảng như Spotify, Apple Music để kiểm soát các hành vi sao chép trái phép.

- Công nghệ Watermarking (dấu vết kỹ thuật số): "gắn dấu" vào các bản nhạc sẽ cho phép dễ dàng xác định nguồn gốc, khi có vi phạm.

- Công nghệ Content ID: cho phép nhận diện tự động các bản nhạc có bản quyền trong video đăng tải (công nghệ do YouTube phát triển).

Tại Việt Nam, một số đơn vị công nghệ đã bắt đầu triển khai các hệ sinh thái bảo vệ bản quyền âm nhạc số, ví dụ như: Công ty cổ phần Bản quyền âm nhạc trực tuyến xây dựng hệ sinh thái bản quyền âm nhạc trực tuyến MCM từ tháng 2/2022, tích hợp hai công nghệ bảo vệ Sigma DRM và đánh dấu bản quyền Sigma Watermarking, cho phép bảo vệ và đánh dấu trên từng bản nhạc, giúp tác giả có thể đo đếm chính xác số lượt sử dụng và theo dõi được việc phân phối, sử dụng tác phẩm trên internet. Thủ Đô Multimedia đã phát triển Sigma Multi-DRM (tên thương mại: Sigma Active Observer – SAO), giải pháp bảo vệ bản quyền số nhờ tích hợp AI để giám sát và ngăn chặn hành vi vi phạm bản quyền trên môi trường internet. SAO không chỉ mã hóa nội dung mà còn giám sát, phân tích hành vi người dùng, phát hiện truy cập trái phép và các dấu hiệu vi phạm bản quyền trên môi trường số.

Để xây dựng môi trường âm nhạc số minh bạch và công bằng, bảo vệ bản quyền không thể chỉ là trách nhiệm của các cơ quan nhà nước, mà còn là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Ngày 20/4, chương trình tọa đàm: “Đối thoại về các cơ chế, chính sách thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa trong lĩnh vực âm nhạc” do Cục Bản quyền tác giả tổ chức tại TP.HCM đã thảo luận về các cơ chế, chính sách thúc đẩy công nghiệp âm nhạc. Các vấn đề như bản quyền tác giả – tác phẩm, thương mại hóa âm nhạc, ứng dụng công nghệ và hợp tác công tư cũng được đưa ra bàn luận. Theo Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả Trần Hoàng, thời gian tới, Chính phủ sẽ sửa đổi lại Nghị định số 144/2020/NĐ-CP, ban hành ngày 14/12/2020 quy định về hoạt động nghệ thuật biểu diễn và các chính sách về tài chính để phát triển công nghiệp văn hóa phù hợp với xu thế mới.

Trong kỷ nguyên số, việc bảo vệ bản quyền âm nhạc không chỉ là vấn đề pháp lý, mà còn là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Các giải pháp công nghệ sẽ tiếp tục đóng vai trò hỗ trợ, nhưng cần có sự thay đổi mạnh mẽ từ nhận thức đến hành động của mọi cá nhân, tổ chức để giúp ngành âm nhạc phát triển một cách công bằng và bền vững trong tương lai.

Kim Nhung

----------------------------------------

Tài liệu tham khảo chính:

[1] Luật Sở hữu trí tuệ (2005, sửa đổi bổ sung các năm 2009, 2019 và 2022).
[2] Ngày sở hữu trí tuệ thế giới 26/4/2025. https://www.ipvietnam.gov.vn/vi_VN/web/guest/tin-tuc-su-kien/-/asset_publisher/7xsjBfqhCDAV/content/ngay-so-huu-tri-tue-the-gioi-26-4-2025
[3] Minh Hà. Chuyện bản quyền tác giả âm nhạc thời công nghệ. https://amp.cand.com.vn/Kinh-te-Van-hoa-The-Thao/chuyen-ban-quyen-tac-gia-am-nhac-thoi-cong-nghe-i757096/
[4] Tiểu Tân. Đối thoại về các cơ chế, chính sách thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa trong lĩnh vực âm nhạc. https://www.sggp.org.vn/doi-thoai-ve-cac-co-che-chinh-sach-thuc-day-phat-trien-cong-nghiep-van-hoa-trong-linh-vuc-am-nhac-post791604.html
[5] Lê Hùng. Một số thách thức pháp lý và giải pháp trong thời đại số đối với quyền sở hữu trí tuệ và trí tuệ nhân tạo. https://phaply.net.vn/mot-so-thach-thuc-phap-ly-va-giai-phap-trong-thoi-dai-so-doi-voi-quyen-so-huu-tri-tue-va-tri-tue-nhan-tao-a259007.html
[6] Hiền Minh. Hệ sinh thái bảo vệ bản quyền âm nhạc trên internet đầu tiên ở Việt Nam. https://baochinhphu.vn/he-sinh-thai-bao-ve-ban-quyen-am-nhac-tren-internet-dau-tien-o-viet-nam-102220222145500042.htm
[7] Khánh An. Ứng dụng AI trong bảo vệ bản quyền số. https://sohuutritue.net.vn/ung-dung-ai-trong-bao-ve-ban-quyen-so-d185148.html